Foto: Portretten van Anton Jurgens (links) en Simon van den Bergh (rechts), collectie Museum Jan Cunen.

Aan het einde van de negentiende eeuw, vanaf 1872, komt de industrie in Oss op. In deze tijd zijn diverse grote bedrijven ontstaan, waarvan sommigen zijn uitgegroeid tot internationaal bekende firma's. De industrialisatie start zelfs met een wereldwijde primeur: in Oss wordt voor het eerst op grote schaal margarine gemaakt.
De opkomst van de industrie in Oss is met name te danken aan een aantal Joodse handelsfamilies uit Oss en omgeving. Enkele bekende namen in de industriële geschiedenis van Oss zijn de margarinebedrijven van Jurgens en Van den Bergh, de vleesverwerkende bedrijven van Zwanenberg en Hartog en de watten- en tapijtfabriek van de gebroeders Van den Bergh, beter bekend als Bergoss.
In dit artikel wordt aandacht besteed aan de Osse boterhandel en de margarine-industrie.

Het belang van boter
Boter speelt een belangrijke rol bij de start van de industrie in Oss. Al vanaf de achttiende eeuw staat Oss bekend als boterstad. Er wordt veel boter verhandeld die gemaakt wordt door de boeren uit de omgeving. In 1768 krijgt Oss toestemming van de rijksoverheid om een boterwaag op te richten. Als je boter bij deze waag koopt, weet je zeker dat je goede kwaliteit boter én de juiste hoeveelheid krijgt. Dat is handig en betrouwbaar, omdat er op dat moment allerlei verschillende maten, munten en gewichten door elkaar worden gebruikt.
De boterwaag komt op de Heuvel te staan, waar al eeuwenlang de markt in Oss wordt gehouden. In dit gebouw zit niet alleen een weegruimte, ook het gemeentebestuur zetelt op de bovenverdieping en de veldwachter heeft hier zijn bureau en een paar cellen. Alle boeren uit de omgeving zijn verplicht om hun boter bij de boterwaag te laten wegen en verhandelen. Ook mogen er in de dorpen in de omgeving geen botermarkten meer gehouden worden. Dit monopolie is in de negentiende eeuw voor veel handelaren een belangrijke reden om zich in Oss te vestigen, waaronder de gebroeders Jurgens uit Limburg en Simon van den Bergh uit Geffen.
Er is zoveel vraag naar boter dat de boeren uit de streek niet genoeg kunnen leveren. Jurgens en Van den Bergh kopen ook boter in andere delen van het land. Zij brengen dit niet alleen op de Nederlandse markt, maar exporteren het ook naar onder andere Engeland.

Een wereldprimeur in Oss
De handelsfamilies Jurgens en Van den Bergh leren door de jaren heen met hun boterhandel de internationale markt goed kennen. Handelsman Anton Jurges hoort via zijn netwerk over de Franse chemicus Hippolyte Mège Mouriès, die een recept heeft gevonden voor het maken van kunstboter. Omdat het steeds moeilijker wordt om aan voldoende echte boter te komen, en omdat boter niet lang houdbaar is, lijkt dat de ideale oplossing. In Frankrijk wordt niets met de uitvinding gedaan.
Jurgens stuurt zijn zoon Jan naar Parijs om het recept van de kunstboter op te sporen. Dit lukt en in 1871 wordt in Oss voor het eerst op grote schaal kunstboter, oftewel margarine, gemaakt. Een wereldprimeur!
De eerste werkzaamheden vinden plaats in de schuur van de woning van Jurgens, tegenover de Grote Kerk. Vanaf 1872 wordt er met stoommachines gewerkt en groeit de onderneming uit tot een groot fabrieksterrein tussen de Grote Kerk en de Kruisstraat. In deze gebouwen wordt later Philips gehuisvest. Veel van deze fabrieksgebouwen zijn gesloopt, maar het fraaie kantoorgebouw van Jurgens aan de Kruisstraat staat er nog. Daarin zit tegenwoordig cultuurpodium de Groene Engel.

Foto: Eén van de villa's (Huize Kio) en het kantoor van de familie Jurgens in de kruisstraat; de huidige Groene Engel. Ansichtkaart uit ca. 1915.

Foto: Geromantiseerde en geïdealiseerde tekening van de margarinefabrieken van Jurgens. Ansichtkaart uit 1913.

Felle concurrentie
De concurrerende handelsfamilie Van den Bergh ziet dat de margarineproductie succesvol is en krijgt ook al snel het recept in handen. Simon van den Bergh start een succesvolle margarinefabriek aan het Heschepad. De verkoop van margarine loopt goed; het is goedkoper dan echte boter en een stuk lekkerder dan reuzel. Er wordt veel reclame gemaakt voor dit nieuwe product. Door middel van eigen verpakkingen en bijzondere namen, zoals Solo (Jurgens), Vitello en later Blue Band (Van den Bergh) proberen de fabrikanten zich te onderscheiden. De concurrentie is groot.

Foto: Pakje Vero margarine en pakje Solo margarine van de margarinefabriek van Jurgens. Deze afbeeldingen zijn afkomstig uit een reclameboekje van de margarinefabriek van Jurgens, 1911.

Beide margarinefamilies spannen zich in voor betere vervoersmogelijkheden van en naar Oss. In 1881 wordt de spoorlijn van 's-Hertogenbosch naar Nijmegen geopend, met een station in Oss. Er wordt een eigen goederenspoorlijn dwars door de stad naar de fabrieken aangelegd. Maar vervoer over het water zou veel goedkoper zijn. De plannen voor een haven en een kanaal, dat moet lopen vanaf de Maas bij Lithoijen naar Oss, zorgen echter voor spanningen tussen Jurgens en Van den Bergh. Uiteindelijk wordt er een plan aangenomen waarbij de haven dichtbij de fabriek van Jurgens zou komen. De plannen voor het kanaal en haven gaan uiteindelijk niet door, het duurt nog tot maar liefst 1968 voordat Oss een verbinding met de Maas en een haven krijgt.
Van den Bergh besluit vanwege de betere bereikbaarheid zijn fabriek over te plaatsen naar de havenstad Rotterdam. In 1891 sluiten in Oss de deuren van zijn margarinefabriek en verliezen honderden mensen hun werk. Dit veroorzaakt een criminaliteitsgolf.

De 'Vrede van Oss'
Na jaren van felle concurrentie tussen de margarinemakers besluiten de bedrijven in 1927 samen op te gaan in de Margarine Unie. Dit wordt ook wel de 'Vrede van Oss' genoemd. Na een fusie met de Britse firma Lever Brothers ontstaat Unilever. In 1929 wordt ook de margarinefabriek van Jurgens overgeplaatst naar de havenstad Rotterdam. Ook dan volgt in Oss weer een periode van werkeloosheid en onrust. Later zullen ook de Osse vleesverwerkende bedrijven in Unilever opgaan.

Tekst: Martine Eerelman.
Dit artikel is onder de rubriek "Uit het Stadsarchief" in maart 2008 verschenen in de Regio Oss.