Foto: De Zwanenbergfabriek begin twintigste eeuw.

Als je mensen 'van buiten' vraagt waar Oss bekend om staat, krijg je meestal meerdere antwoorden: de stad van de SP, van de messentrekkers en natuurlijk van de UNOX-worst. De vleesindustrie was en is één van de belangrijkste bedrijfstakken in Oss. In de vleesverwerkende fabrieken langs het spoor werkten duizenden mensen. Dit begon allemaal met twee bedrijven: Hartog en Zwanenberg.

Van Hartog tot Unilever
Hartog Hartog (zijn voor- en achternaam zijn gelijk) is oorspronkelijk koopman in vee. In 1876 begint hij een kleine vleeshouwerij in Oss. Hij breidt zijn bedrijvigheid uit met het bewerken van afvalvet voor de margarinefabrieken, een zeepfabriek (vet is de belangrijkste grondstof van zeep) en met een kuiperij in de Peperstraat. Tegen het einde van de negentiende eeuw verhuist hij al zijn bedrijven naar het industrieterrein 'Rooijen' tegenover het station. Hij komt dan pal naast zijn concurrent Zwanenberg te zitten.

Foto: De uitbeenderij van de vleesverwerkende fabriek Hartog, 1916.

Foto: De worstenmakerij van de vleesverwerkende fabriek Hartog, 1916.

Hartog houdt het niet alleen bij vlees, hij richt ook een margarinefabriek op. In verband met de handel op de internationale markt, past hij de naam van zijn producten aan: de naam Hartog bleek voor veel buitenlanders niet uit te spreken, daarom werd de merknaam gewijzigd in Gotrah, de omgekeerde spelling van Hartog.
In 1929 wordt zijn bedrijf overgenomen door het grote concern Unilever, waar de Osse margarinefabrikanten Van den Bergh en Jurgens oprichters van zijn. In 1937 ontstaat hieruit de merknaam UNOX: een internationaal bruikbare naam waarvan het eerste deel verwijst naar het moederconcern Unilever. De 'OX' laat in het Engels zien waar de fabricage begonnen is; hier in Oss. Onder deze naam worden vooral worstproducten gemaakt.
De productie vindt plaats in Oss, de verkoop via Unilever in Rotterdam. De zaken gaan goed, net voor 1940 werken er ongeveer duizend mensen bij Hartog. De vleesfabrieken werken vaak met arbeidskrachten zonder vast contract. Als er vee wordt aangevoerd, zijn er veel mensen nodig voor het slachten en uitbenen. In café Ulijn aan de Gasstraat, vlakbij de vleesfabrieken, wachten regelmatig mensen die hopen dat er die dag werk voor hen is. De portier van de fabriek komt hen halen als dat het geval is. Er wordt bij Hartog niet alleen maar vlees bewerkt, er wordt bijvoorbeeld ook gedroogde soep gemaakt met de bekende merknaam Royco.

Foto: De varkens worden door de boeren uit de regio aangevoerd bij de fabriek van Zwanenberg, ca. jaren '50.

Zwanenberg: de mannen van Zwan
In 1880 wordt in Heesch de firma Zwanenberg en Co opgericht. Dit bedrijf exporteert varkens en kalveren naar Engeland, waar de welvaart groter is dan in eigen land. Het vee wordt met wagens naar 's-Hertogenbosch vervoerd en vanaf daar per schip naar Rotterdam gebracht. Er is nog geen koelapparatuur, dus de dieren worden daar pas geslacht en vervolgens naar Londen verscheept. Het verhaal gaat dat aan het begin van het Brabantse transport eens een varken zijn nek brak. Hij wordt meteen geslacht en het vlees wordt toch in Engeland goedgekeurd. Meteen daarna start de familie Van Zwanenberg een slachterij, eerst in Heesch, later langs het spoor bij Oss. Hier wordt bijna het hele varken verwerkt: er is een slachterij, een baconzouterij, een vleeswarenfabriek, een huidenzouterij, en ook het vet, bloed en beenderen worden verwerkt. De bekendste merknaam van de vleesproducten is Zwan. Later volgt een jam- en een groentefabriek en wordt er ook vis ingeblikt.

Foto: De worststopperij van Zwanenberg, 1968. Hier werd vleespulp in de worstenvellen gestopt en werden de worsten op de juiste lengte afgebonden.

Een bijzondere dochteronderneming van Zwanenberg is Organon. Dit chemisch-farmaceutische bedrijf is ontstaan vanuit het idee zo min mogelijk delen van het slachtafval van de varkens weg te gooien. Geprobeerd wordt om uit klieren van varkens hormonen te halen, om hier insuline van te maken. Dat wordt gebruikt voor de behandeling van suikerziekte. Dit blijkt niet helemaal te werken, maar uit dit idee komt in 1923 wel het bedrijf Organon voort, dat vlakbij Zwanenberg aan het spoor wordt gebouwd.

Concurrentiestraatje
De bedrijven van Hartog en Zwanenberg lijken veel op elkaar. Er is felle concurrentie, niet alleen tussen de eigenaren, maar ook onder de werknemers. De smalle straat tussen beide fabrieken wordt ook wel het concurrentiestraatje genoemd. Maar na diverse fusies komen de concurrenten in 1970 in één onderneming terecht onder de naam UVG, Unilever Vleesgroep Nederland. AKZO, waar Organon en Zwanenberg intussen een onderdeel van zijn, doet de vleesverwerking van de hand aan Unilever, waar Hartog onderdeel van is. Voor veel werknemers is dit na jarenlange concurrentie een grote verrassing. Over de concurrentiestraat wordt symbolisch een loopbrug geplaatst.

Tekst: Martine Eerelman.
Dit artikel is onder de rubriek "Uit het Stadsarchief" in april 2008 verschenen in de Regio Oss.