Foto: Strooibiljet met Koningin Wilhelmina, 1941.

Propaganda speelt in alle oorlogen een grote rol. Manifestaties, speeches op de radio en later op televisie en via internet, tijdschriften, kranten, boeken en films worden ingezet om 'gekleurde' informatie aan de man en de vrouw te brengen. Deze informatie moet het moreel hoog houden of juist ondergraven, al naar gelang de doelen van degene die de propaganda verspreidt. Een tamelijk ouderwets propaganda-instrument is het strooibiljet: een pamflet dat vanuit vliegtuigen wordt uitgestrooid over (bezet) oorlogsgebied. In de Tweede Wereldoorlog werden strooibiljetten zowel door het Duitse leger als door de geallieerden ingezet om de bevolking van Nederland en Duitsland en de Duitse strijdkrachten te informeren en zodoende te beïnvloeden. In het Stadsarchief bevindt zich een kleine collectie van deze biljetten die vijfentwintig jaar geleden aan het Jan Cunen Centrum geschonken is door een Ossenaar. Of hij ze in Oss en omgeving zelf heeft gevonden of gedeeltelijk later verzameld, is niet meer te achterhalen. Desalniettemin is het een klein, maar belangrijk stuk oorlogs- en bezettingsgeschiedenis.

In de collectie zitten strooibiljetten van diverse afzenders. Een is een nationaal-socialistisch pamflet. Deze toont een karikatuur van Roosevelt, Churchill en Stalin met daarachter een fluitspeler met joodse gelaatstrekken en daaronder de tekst "Yankee-Engelsman-Bolsjewiek dansen naar de pijpen van de jodenkliek".

Om de Nederlandse bevolking een hart onder riem te steken, werden pamfletten met portretten van Koningin Wilhelmina en haar gezin verspreid. Naast de strooibiljetten werden ook tijdschriften gebruikt voor oorlogscommunicatie. "De Wervelwind" is een "maandblad voor vrijheid, waarheid en recht" op zakformaat (10 bij 10 centimeter), uitgegeven door de Britse Royal Airforce. Het tijdschrift brengt in piepkleine letters berichten van het front in Noord-Afrika, het bombardement op de dam een stuwmeer in Duitsland en "het nieuwe mysterieuze Russische wapen, genaamd "Katusha", in actie bij Stalingrad". Alles wordt onderbouwd met foto's, die ook op dat kleine formaat verrassend helder en scherp zijn.

Foto: Twee keer een editie van "De Wervelwind", juni 1942 en sept. 1943.

Voor Duitstalige lezer is er "Die andere Seite" (de andere kant), waarin artikelen staan van Winston Churchill en Thomas Mann, de naar Amerika gevluchte Duitse schrijver en Nobelprijswinnaar. Bijzonder interessant is de weergave van een debat in het 'House of Lords', te vergelijken met onze Eerste Kamer. Daar wordt gesproken over de vraag of de Britse regering aan het einde van de oorlog een onderscheid zou maken tussen Duitsland en de Hitlerstaat. De Lord Chancellor spreekt daarin uit: "Ons doel is de overwinning op de Duitse strijdkrachten inclusief de SS en Gestapo en de ontwapening van Duitsland. Maar dat betekent niet, zoals Goebbels (de Duitse minister voor propaganda) beweert het einde van Duitsland, de vernietiging van het Duitse ras en te terugval in het chaos. Namens de Britse regering verwerp ik deze bewering van Goebbels."

Een pamflet met de titel "Die letzten Reserven" (de laatste reserve) richt zich tot de dwangarbeiders in Duitsland. Op de voorkant wordt - in het Duits - uitgelegd, dat door de grote verliezen van het leger het werk in de industrie steeds meer door Duitse vrouwen en kinderen, krijgsgevangenen en dwangarbeiders gedaan wordt. "Deze buitenlanders" zo wordt verklaard, "werken in Duitsland omdat zij in hun eigen land geen werk konden vinden. Zij moeten in Duitsland werken omdat zij niet willen verhongeren, maar zij zullen nooit vergeten hoe de SS in hun land van herkomst te keer is gegaan." Duitsers worden opgeroepen het pamflet door te geven aan buitenlandse arbeiders. Die kunnen op de achterkant in het Frans, Pools, Tsjechisch en Nederlands de volgende oproep lezen: "Aan onze vier miljoen bondgenoten. Van Uw houding kan in de komende maanden het lot van Uw land afhangen. De Nazi's spannen zich thans tot het uiterste in, om de overwinning alsnog te behalen. Vooral op het gebied der werkkrachten lijden hun pogingen aldoor schipbreuk. Zij hebben U in hun fabrieken en op het land te werk moeten stellen, ter vervanging van de Duitsche arbeiders, die zij naar het front moesten sturen. Zij rekenen thans op U, om met hun productie op te kunnen tegen de industriële capaciteit van Amerika, Groot-Brittannië en Rusland. Maak van hun nood Uw deugd! Dit is Uw grote gelegenheid. Vergeet dit nimmer. Vergeet vooral niet, wat zij Uw land hebben aangedaan."
Het pamflet eindigt met de oproep aan de Duitse arbeiders om hun "buitenlandse arbeidskameraden" te vragen de tekst voor hun te vertalen. Een opmerkelijke poging om een verband van internationale solidariteit te smeden. En eveneens opmerkelijk het begrip voor de positie van de arbeiders die uit economische overwegingen naar Duitsland waren gegaan. Begrip dat bij hun terugkomst in Nederland nauwelijks werd getoond.

Foto: Strooibiljet "Die letzten Reserven".

Eén van de laatste pamfletten, gedrukt in februari of maart 1945 roept de Duitse soldaten op het vechten te staken en belooft hen een redelijk beschermde status. De instructie luidt: Wil je je overgeven doe je wapens, je helm en je koppel af, hef je handen op, zwaai met iets wits en roep: "I surrender! - ik geef me over." Om elk misverstand te voorkomen geeft het strooibiljet aan hoe de Duitse soldaat deze belangrijke zin moet uitspreken, namelijk "Ei sörrender."

Tekst: Agnes Lewe.
Dit artikel is onder de rubriek "Uit het Stadsarchief" in mei 2008 verschenen in de Regio Oss.